“Karpacki zielnik” rośliny chronione, jadalne, trujące

Tworzymy “Karpacki zielnik” – katalog roślin rzadkich i chronionych, trujących lub wykorzystywanych w kuchni, jednym słowem ciekawych i niepospolitych. Chcielibyśmy udokumentować, ale też zweryfikować zdjęcia roślin, które przywozimy z każdej górskiej wycieczki.
Aby zachować jakiś porządek ułożyliśmy je alfabetycznie – rozpoczynając od mocnego akcentu – barszczu Sosnowskiego.
Mamy nadzieję, że nasz zielnik będzie się rozrastał i czytelnicy dorzucą też coś od siebie.

Nasze opracowanie powstało przy współpracy z Renką Ferenc – Przewodnikiem Beskidzkim

Barszcz Sosnowskiego (Heracleum sosnowskyi Manden.) – inwazyjny intruz o imponujących rozmiarach – osiąga nawet 4 m wysokości. Roślina bardzo niebezpieczna dla ludzi, jej sok zawiera furanokumaryny – związki, które w kontakcie ze skórą i w obecności światła słonecznego powodują oparzenia skóry (dlatego jest tak szkodliwa podczas upałów). Jest rośliną bardzo agresywną i destrukcyjną dla środowiska, niezwykle trudną do zwalczania.
Skąd się wziął Barszcz Sosnowskiego?
Naturalnie występuje na Kaukazie, skąd został przeniesiony do środkowej i wschodniej części Europy. W XIX w. był sadzony w europejskich parkach i ogrodach jako botaniczna osobliwość., natomiast w Związku Radzieckim, ze względu na swe rozmiary i ogromną produkcję biomasy, był rozpowszechniony i hodowany jako atrakcyjna roślina pastewna. Odkryto, że pasza z barszczu ma wysokie walory odżywcze (cechuje się wysoką zawartością białek i węglowodanów). Do Polski trafił w latach 50. XX w. jako dar uczonych radzieckich. Okazało się jednak, że stanowi zagrożenie dla zdrowia ludzkiego – problemem był jego zbiór, poza tym zwierzęta nim karmione dawały mleko i mięso o anyżowym posmaku.
W krajach byłego Związku Radzieckiego roślina nazywana jest od końca lat 90. XX wieku „zemstą Stalina” (ros. месть Сталина), ponieważ sprowadzona została z Kaukazu niedługo przed jego śmiercią.
Bliskim jego krewnym, równie niebezpiecznym, jest Barszcz Mantegazziego.

Barszcz Sosnowskiego – przy drodze do Sianek (Ukraina)

Ciemiężyca biała (Veratrum album L.)
Ciemiężyca zielona, strzemieszyca (Veratrum lobelianum Bernh)
Ciemiężyca zielona w Polsce rośnie głównie w górach – w Sudetach, Tatrach i na Babiej Górze, jest pod częściową ochroną. Natomiast ciemiężyca biała występuje w Bieszczadach i na Lubelszczyźnie, jest objęta ścisłą ochroną gatunkową.
Ciemiężyca jest rośliną leczniczą, ale jest też silnie trująca. Zatrucie objawia się początkowo osłabieniem i zwolnieniem rytmu serca, a następnie porażeniem mięśni klatki piersiowej uniemożliwiającym oddychanie. Dawniej stosowana jako środek drażniący skórę i miejscowo znieczulający, obecnie stosowany tylko do produkcji leków gotowych i w weterynarii, jako środek żołądkowy.
Ciekawostki: Istnieją przypuszczenia, że przyczyną śmierci Aleksandra Macedońskiego było przedawkowanie ciemiężycy, którą był leczony.
Wg ludowej teorii łacińska nazwa rośliny pochodzi od słowa verare, czyli „mówić prawdę”, co wiąże się z faktem, że sproszkowany korzeń ciemiężycy wywołuje kichnięcia, a to w ludowym przekonaniu ma być dowodem na prawdziwości słów. Nawiązuje też do tego słowacka nazwa rośliny kychavica.

Ciemiężyca (Bieszczady, k. Halicza)
Ciemiężyca zielona (Tatry, Dolina Białej Wody)

Czarka szkarłatna (Sarcoscypha coccinea) – gatunek grzybów z rodziny czarkowatych. Owocnik ma kształt miseczki / czarki herbaty (średnica 2-5 cm) o pięknym karminowoczerwonym kolorze. Rośnie w wilgotnych stanowiskach leśnych, głównie w lasach liściastych na rozkładających się, zbutwiałych gałęziach, w okresie bezmroźnych zim, na przełomie zimy i wiosny. Jest grzybem jadalnym. Od 2014 r. skreślony z listy roślin chronionych.

Czarka szkarłatna (Sarcoscypha coccinea) napotkana przy trasie do Grobu Hrabiny

Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum)
Czosnek niedźwiedzi rośnie zwykle w wilgotnych i cienistych lasach liściastych, tworzy duże i rozległe skupiska. Cała roślina wydziela silny, charakterystyczny czosnkowy zapach. Jest cenną rośliną jadalną i leczniczą (ma podobne właściwości lecznicze jak czosnek pospolity). Ma działanie obniżające ciśnienie krwi i bakteriobójcze – szczególnie przydatne ma być przy leczeniu chorób górnych dróg oddechowych. Wykorzystywany był leczniczo jako ziele przeciwszkorbutowe, poprawiające trawienie, przeciwbakteryjne, zapobiegające chorobom układu sercowo-naczyniowego, przy dolegliwościach układu oddechowego, przy przeziębieniach, do łagodzenia bóli reumatycznych.
Dla części ssaków jest to roślina trująca. Do bardzo wrażliwych na zatrucia tym gatunkiem należą psy.
Dawniej znany także jako babczy lub babny czosnek, trzemucha i psi czosnek.
W Polsce objęty jest ochroną częściową.

Czosnek niedźwiedzi (Beskid Niski, okolice Zawadki Rymanowskiej)

Dzięgiel litwor, arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica L., Archangelica officinalis Hoffm.)
W stanie dzikim występuje w górzystych i wilgotnych terenach Europu i Azji, w Polsce rośnie w Sudetach i Karpatach, objęty jest ochroną częściową. Okazały – osiąga ok. 2,5 m wysokości. Wykorzystywany jako roślina ozdobna i jadalna – do ozdabiania ciast, do produkcji likierów i popularnej dawniej na Podhalu i na Litwie, nalewki dzięgielówka. Ma też szerokie zastosowanie lecznicze – m.in. działa rozkurczowo, uspokajająco, antyseptycznie.
Ma wiele nazw zwyczajowych i ludowych: angelika, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń, anielski korzeń. Nazwa łacińska pochodzi od słowa archangelos, które oznacza archanioł. Od nazwy rośliny pochodzi wiele geograficznych nazw w Tatrach: Dolina Litworowa, Litworowy Staw Gąsienicowy, Przełęcz Litworowa.

Dzięgiel litwor – Tatry, Dolna Litworowa

Goryczka kropkowana (Gentiana punctata), w Polsce występuje  w Tatrach i na Babiej Górze.
Objęta ochroną ścisłą. Była wykopywana ze względu na swoje lecznicze właściwości. Zawiera gorycze glikozydowe, pektyny, fitosterole. Substancje goryczkowe wpływają stymulująco na wydzielanie soków trawiennych w żołądku, Stosowane w zaburzeniach trawiennych, braku łaknienia, biegunce, zgadze.

Goryczka kropkowana – Tatry, Dolina Litworowa

Kłokoczka południowa (Staphylea pinnata). Podobno już Celtowie, później Słowianie i Germanie sadzili je na kurhanach swoich zmarłych. Wierzono, że kłokoczkowy krzew chroni przed demonami i wampirami. Pogańskie obyczaje wplotły się w tradycję chrześcijańską i tak młode pędy i kwiaty dodawano do wianków święconych w Niedzielę Palmową a kłokoczkowe gałązki zatykano na rogach pól dla ochrony od złych mocy. Gospodarze na swoich polach przed rozpoczęciem prac wiosennych kijem kłokoczkowym kreślili znak krzyża. Wierzono też, że kwiaty krzewu miały zjednywać miłość osoby ukochanej. Z twardego drewna kłokoczki wytwarzano kiedyś nożyki, obcasy do obuwia i figurki szachowe oraz lufki papierosowe. Same nasiona dawane były kiedyś dzieciom „na szczęście”. Najbardziej popularne było jednak wyrabianie z nasion różańców, dlatego krzew zwany jest „różańcowym zielem”, „kłokoczką paciorkową” lub „drzewkiem różańcowym”. Z nasion, które zawierają duże ilości tłuszczu pozyskiwano kiedyś olej służący do oświetlenia mieszkań i do celów spożywczych, a wysuszone nasiona farbowano i służyły kobietom jako biżuteria. Nazwa rośliny wywodzi się od charakterystycznego klekotu („kłokotu”), jaki wydają zamknięte w torebkach nasiona.

Kłokoczka południowa – Beskid Niski, Zamczysko k. Grzywackiej Góry

“Kwiat paproci” – podejźrzon księżycowy (Botrychium lunaria) oraz nasięźrzał pospolity (Ophioglossum vulgatum) to 2 gatunki roślin, które wg ludowych wierzeń określano mianem kwiatu paproci. Kto je znalazł miał zapewnione bogactwo, dostatek i szczęście. Dlaczego przypisano im tę legendę? Otóż, paprocie te mają bardzo krótki okres wegetacyjny, który m.in. trwa w okresie przesilenia letniego, czyli najkrótszej nocy w roku (ok. 21-22 czerwiec).
Optymalnym czasem do poszukiwań tych unikatowych paproci jest cały czerwiec do połowy lipca. Po tym czasie, po wysypaniu zarodników rośliny bardzo szybko obumierają, a w ziemi pozostaje tylko zimujące kłącze, by w następnym roku wydać nową roślinę.
Rośliny objęte są ścisłą ochroną gatunkową.
Więcej informacji: Kwiat paproci naprawdę istnieje

Lulecznica kraińska (Scopolia carniolica) – należy do rodziny psiankowatych. W Polsce jest gatunkiem rzadkim, liczniejsze stanowiska rośliny znajdują się m.in. w  Bieszczadach i w Beskidzie Niskim. Preferuje cieniste lasy i zarośla, kamieniste zbocza. Jest silnie trująca (najbardziej korzenie) – zawiera alkaloidy tropanowe, głównie skopolaminę i atropinę. Już po 15 min. od spożycia pojawiają się objawy zatrucia: zaczerwienienie twarzy, przyspieszenie pulsu serca, uczucie suchości w gardle, rozszerzenie źrenic, niepokój, halucynacje, przy większych dawkach śmierć wskutek paraliżu układu oddechowego.
Od 2014 r. jest objęta częściową ochroną gatunkową.
Ciekawostki:
Lelucznica ma właściwości halucynogenne, narkotyczne. Bojkowie i Łemkowie uważali ją za roślinę leczniczą i magiczną, używana była jako “znieczulacz i rozweselacz” (ale nie tylko!) – taka dzisiejsza “marycha”.
W średniowieczu pełniła rolę mandragory (też należącej do rodziny psiankowatych) i stosowana była przez czarownice.

Lelucznica kraińska

Lilia złotogłów (Lilium martagon), w Polsce objęta ochroną ścisłą. Łacińska nazwa gatunkowa – Lilium martagon – pochodzi z jęz. greckiego. W Starożytnej Grecji wierzono, że kwiaty lilii powstały z mleka uronionego przez Herę, roślinę nazwali więc leirion czyli cienka, delikatna. Drugi człon nazwy – martagon – oznaczała w alchemii roślinę poświęconą Marsowi. Polski nazwa – złotogłów – odnosi się do cennego materiału. Regionalne, gwarowe nazwy to: leliwa, leluja, janowa lilia. Cebulki zawierają sporą ilość skrobi, dlatego dawniej uchodziły za przysmak w każdej postaci: surowej, gotowanej i pieczonej

Lilia złotogłów (pod Pikujem, Ukraina)

Miesiącznica trwała (Lunaria rediviva) – bylina, kwitnie od kwietnia do czerwca. Uwielbia miejsca wilgotne i zacienione, wąwozy i podnóża skał. Wydziela, szczególnie pod wieczór i nocą, niezwykle intensywny, kwiatowy zapach, dlatego zwana jest potocznie “nocną panną”. Inna jej nazwa to “judaszowe srebrniki” że względu na kształt suchych nasion.

Miesiącznica trwała – Beskid Niski, okolice Grzywackiej GóryMiesiącznica trwała – “judaszowe srebrniki”

Okratek australijski (Clathrus archeri), gatunek grzybów z rodziny sromotnikowatych. Jak sama nazwa wskazuje pochodzi z Australii. Do Polski „przywędrował” zawleczony przez wojsko podczas I wojny światowej, po raz pierwszy znaleziony w 1975 r. w okolicach Biłgoraja.
Jest grzybem niejadalnym. Dojrzała postać grzyba przypomina rozgwiazdę, ma 4-6 ramion. Wewnętrzna warstwa jest intensywnie czerwonowiśniowa, znajduje się na niej śluzowata warstwa gleby z zarodnikami, która wydziela bardzo nieprzyjemny zapach padliny.

Okratek australijski – znaleziony w Bieszczadach w Paśmie Granicznym

Rojnik górski (Sempervivum montanum L.)
Wysokogórski gatunek roślin z rodziny gruboszowatych. W Polsce występuje w Tatrach, Babiogórskim Parku Narodowym i na pojedynczych stanowiskach w Bieszczadach. W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową.
Ciekawostki:
– Nazwa rojnik pochodzi od tego, że jej różyczki liściowe ciasno “roją się” obok siebie
– Ludność Alp wierzyła, że rojnik chroni przed piorunami, dlatego był sadzony na dachach.

Rojnik górski pod Krzemieniem (Bieszczady)

Sasanka alpejska, s. biała (Anemone alpina L.).
W Polsce występuje w Sudetach, Tatrach i na Babiej Górze, objęta jest ścisłą ochroną. Uprawiana jest jako roślina ozdobna. Jak inne gatunki sasanek jest lekko trująca. Powoduje mdłości i odurzenie, pobudzenie i paraliż ośrodkowego układu nerwowego.

Sasanka alpejska – Babia Góra
Sasanka alpejska – Tatry

Soplówka bukowa (Hericium coralloides) – gatunek grzybów należący do rodziny soplówkowatych. Występuje w lasach liściastych, lubi miejsca wilgotne, rośnie głównie na obumarłych pniach drzew – najczęściej na buku, rzadziej na dębie, brzozie brodawkowatej, topoli osice. Soplówka przypomina kształtem koralowca. Owocnik ma szerokość do 40 cm, jest zbudowany z luźno ułożonych gałązek. Soplówka jest grzybem jadalnym, podobno jest bardzo smaczny. W Polsce jest gatunkiem rzadkim, podlegającym ochronie – znajduje się na “Czerwonej liście roślin i grzybów Polski”.

Soplówka bukowa

Storczyki
Kukułka bzowa, storczyk bzowy, stoplamek bzowy (Dactylorhiza sambucina) – w Polsce objęty ochroną ścisłą. Najliczniejsze stanowiska znajdują się w Sudetach oraz w Pieninach, Gorcach i Beskidzie Sądeckim. Największym zagrożeniem dla storczyków jest nawożenie łąk, zarastanie stanowisk w wyniku braku wypasu i koszenia oraz zadeptujący turyści.
Kukułka plamista, storczyk plamisty, stoplamek plamisty (Dactylorhiza maculata) – w Polsce objęty częściową ochroną gatunkową. Rośnie na mokrych łąkach, torfowiskach. Zagrożeniem dla roślin jest osuszanie łąk i terenów podmokłych i wycinanie lasów łęgowych.
Podkolan biały (Platanthera bifolia)- ochrona częściowa. Występuje na polanach i świetlistych lasach. Zagrożeniem dla roślin jest zalesianie polan, osuszanie wilgotnych łąk oraz gospodarcze użytkowanie lasów.

Dwukolorowe storczyki (kukułka bzowa),  (Beskid Niski, rejon Grzywackiej Góry), fot. A. Zator

Szafran spiski popularnie zwany krokusem (Crocus sciepusiensis).
Roślina wymaga gleby bogatej w związki azotu, dlatego tak obficie i pięknie kwitnie na polanach, na których prowadzi się pasterstwo. W Polsce największe skupiska występują w Tatrach, m.in. na Polanie Chochołowskiej, ale krokusy znajdziemy też w Beskidach. W Polsce gatunek objęty jest ochroną częściową.
Popularny gatunek – Szafran uprawny – ceniony jest jako roślina ozdobna, dodawany do niektórych potraw, ale przede wszystkim pozyskuje się z niego cenną przyprawę – szafran, jest to najdroższa przyprawa na świecie. Na zebranie 1 kg znamion potrzeba 150 tys. kwiatów szafranu uprawnego.
Ciekawostka: wg mitologii greckiej Krokos (Crocus) był młodzieńcem, który został zamieniony w szafran (krokus). Krokus jest też symbolem trzeźwości.

Szafran spiski popularnie zwany krokusem

Tojad mocny (Aconitum firmum Rchb.) – piękny i bardzo trujący. Dawniej stosowany w lecznictwie, obecnie już nie jest wykorzystywany do celów leczniczych. Ze względu na piękne kwiaty bywa sadzony w ogrodach. W Polsce występuje w Sudetach, Tatrach i Beskidach (Babia Góra, Pilsko, Barania Góra).
Ciekawostki: w starożytności wykorzystywany był jako zabójcza trucizna, w Europie w okresie renesansu był najczęściej stosowaną trucizną. W średniowieczu używano go do zatruwania strzał i mieczy. O jego “właściwościach” świadczy też ludowa nazwa rośliny – mordownik. Tojadem podobno otruto Arystotelesa. Według mitologii greckiej tojad ma swój początek w ślinie trójgłowego psa Cerbera, stróża Hadesu.

Tojad mocny

Urdzik karpacki (Soldanella carpatica), zwyczajowo nazywany jaślinkiem, jest to endemit zachodniokarpacki. Występuje głównie w Tatrach i na Babiej Górze, nieliczne stanowiska znajdują się też w Gorcach, Pieninach, na Policy i Pilsku.
Ma zimozielone liście i niewielkie, jasnofioletowe kwiaty.

Urdzik karpacki – endemit zachodniokarpacki

Wierzbówka kiprzyca (Chamaenerion angustifolium) – w Polsce roślina pospolita, występuje zarówno na niżu, jak i w górach. Kwitnie od lipca do sierpnia, często tworzy duże skupiska, niezwykle efektowne są łany wierzbówki w Dolinie Gąsienicowej.
Polska nazwa gatunkowa pochodzi od liści wierzbówki, które podobne są do liści wierzby.
Ciekawostki:
Dawniej uważano wierzbówkę za roślinę leczniczą.
Z wierzbówkia kiprzycy wyrabiano herbatę zwaną “Iwan czaj” – która była dawniej uznawana za najlepszą na świecie i była też czołowym towarem eksportowym carskiej Rosji.

Wierzbówka kiprzyca (Chamaenerion angustifolium)

Zaraza żółta (Orobanche flava) – W Polsce rośnie głównie w Karpatach, bardzo rzadko w Sudetach (Góry Sowie). Jest rośliną dwuletnią, kwitnie od czerwca do lipca. Nie ma typowych liści, tylko łuski w żółtym kolorze. Jest całkowitym pasożytem, nie posiada korzeni, ma tylko ssawki, którymi pobiera wodę i substancje pokarmowe od rośliny żywicielskiej. Pasożytuje przeważnie na lepiężnikach, czasem na podbiale pospolitym i miłosnej górskiej.
W Polsce podlega ochronie częściowej.

Zaraza żółta (Orobanche flava)Zaraza żółta (Orobanche flava)

Żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare)
Występuje na wszystkich kontynentach, w Polsce jest rośliną pospolitą. Kwitnie od czerwca do października, jest rośliną miododajną, lubi miejsca ciepłe, suche, występuje w siedliskach ruderalnych, na skarpach, terenach kolejowych, nieużytkach, hałdach. Jest rośliną trującą, zawiera trujące alkaloidy.
Ciekawostki:
– używany był dawniej jako trutka na szczury
– z nasion wytłaczano dawniej olej
– wykorzystywany jest (ziele) w farmacji
– jest cenną rośliną miododajną o dużej wydajności
– dawniej stosowany w leczeniu padaczki oraz w lecznictwie ludowym jako środek przeciwbólowy i środek przeciw ukąszeniom żmii
Jego nazwa pochodzi od pręcików wystających z korony, które przypominają język żmii oraz od jego wykorzystania jako środek na ukąszenia żmii.

Żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare)