Krywe – symbol dawnych Bieszczadów

Krywe to jedna z wielu nieistniejących wsi w Bieszczadach, której losy zmieniła II wojna światowa. Z tętniącej życiem miejscowości, którą 100 lat temu zamieszkiwało ok. 600 osób, i w której stał duży murowany dwór z parkiem i stawem, działał tartak parowy, była szkoła i cerkiew, po wojnie pozostały tylko ruiny świątyni i kilkanaście nagrobków wokół niej.
Obecnie, dla stałych bywalców regionu, Krywe to jeden z bieszczadzkich symboli. Miejsce kojarzy się nie tylko z okazałymi ruinami cerkwi na wzgórzu Diłok, ale też jej mieszkańcami – Antoniną i Stanisławem Majsterek, którzy mieszkali tu od lat 70. XX w.

Na trasie proponowanej wycieczki wycieczki znajduje się jeszcze jedna nieistniejąca wieś – Hulskie, pozostałością po tej osadzie jest cerkwisko, cmentarz i ruiny młyna.
Z Krywego można też przejść do Tworylnego – dużej, liczącej przed II wojną światową ponad 900 mieszkańców wsi, po której zostały tylko ruiny dworu, cerkwisko, krypta grobowa oraz kamienne filary stodoły i aleja wysadzana lipami, wiązami i jesionami. Ścieżka do Tworylnego jest słabo oznakowana, zaczyna się przy tablicy “Wieś Krywe – Dwór”.

Kraj: Polska
Rejon: Bieszczady
Punkt wyjścia: Nasiczne
Punkt powrotu: Nasiczne
Czas: 1 dzień
Pora roku: wiosna, lato, jesień, zima (zależnie od warunków śniegowych)
Trudności: brak trudności technicznych
Suma wzniesień: ok. 200 m (przemarsz wokół Krywego i do wodospadu)
Długość trasy: ok. 5 km (przemarsz wokół Krywego i do wodospadu)
Czas wyprawy: ok. 2:00 h (sam przemarsz wokół Krywego i do wodospadu) plus czas na przejazd lub przejścia z Zatwarnicy do parkingu przed Krywem ok. 10 km (zimą czas przejścia może być znacznie dłuższy).

Mapa online: Bieszczady

Poniżej prezentujemy fragment mapy “Bieszczady” Wydawnictwa Compassz zaznaczoną trasą do Krywego.

Z Zatwarnicy do Hulskiego

Wycieczkę zaczynamy w Zatwarnicy, do której dojedziemy asfaltową drogą. W połowie drogi pomiędzy Smolnikiem a Stuposianami skręcamy z drogi nr 896 w kierunku na Zatwarnicę (13 km). Droga prowadzi wzdłuż Sanu, po drodze mijamy Chmiel, gdzie warto zobaczyć cerkiew św. Mikołaja (zob. Zabytkowe cerkwie Podkarpacia). W Sękowcu, przy dużym parkingu, przejeżdżamy przez most na Sanie i dojeżdżamy do Zatwarnicy.

Po ok. 1,3 km od mostu na Sanie, w prawo odbiega szutrowa droga w kierunku Krywego. Zaraz za skrętem po prawej stronie znajduje się kościół p.w. Dobrego Pasterza, przed którym jest spory parking, na którym możemy zostawić samochód. Jeżeli jesteśmy przygotowani na przejazd trudniejszą szutrową drogą to możemy kontynuować dalej jazdę w kierunku Krywego lub ruszyć piechotą – tam i z powrotem to ok. 10 km plus dojście do wsi Krywe i wodospadu – kolejne ok. 6 km piechotą.

 

Hulskie

Po przejechaniu lub przejściu 3,3 km po prawej stronie odchodzi szutrowa droga z zakazem ruchu – po ok. 100 m dojdziemy do „Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego Cerkiew Hulskie”.

Znajduje się tutaj stary cmentarz z pozostałościami oryginalnych nagrobków, a nieco dalej ruiny kamiennych murów cerkwi. Nieistniejąca dzisiaj wieś Hulskie leży w pobliżu ujścia potoku Hulskiego do Sanu, pomiędzy Zatwarnicą i Krywem. Wieś została lokowana na prawie wołoskim przez ród Kmitów, przed 1565 r. Pierwotna nazwa osady prawdopodobnie brzmiała „Ulskie. W XIX w. działał tu młyn, tartak i potażarnia, a później cegielnia, karczma i zakład garncarski. Ówcześni właściciele – Malcherowie, przebudowali też zabudowania dworskie. W 1820 r. powstała murowana cerkiew pw. Św. Paraskewii, w 1854 r. wybudowano dzwonnicę parawanową. Od 1909 r. Hulskie stało się własnością przedsiębiorców drzewnych – najpierw M. Fischera, później F. Adlersberga. W 1938 r. wieś zamieszkiwało 456 osób.
W roku 1946 wieś została spalona przez oddział UPA, a ludność przesiedlona do ZSRR. Dziś po wsi pozostało jedynie cerkwisko, cmentarz oraz ruiny młyna.
W latach 1977–1981 wieś nosiła nazwę Stanisławów.

Wracamy na główną drogę i ruszamy dalej w kierunku zachodnim. Po przejściu ok. 1 km główna droga skręca ostro w prawo, a na wprost, wzdłuż potoku Hulski prowadzi leśny trakt, którym możemy dojść do wodospadu na Hulskim – podejście do wodospadu proponujemy w drodze powrotnej.

Droga z Zatwarnicy do Krywego

Jedziemy (idziemy) dalej za główną drogą jeszcze ok. 800 m, gdzie znajduje się skrzyżowanie dróg i miejsce na zaparkowanie samochodu (nieoznakowane, niestrzeżone). Dalej obowiązują już zakazy ruchu. Teraz udajemy się polną drogą wg oznakowania do wsi Krywe.

Droga prowadzi najpierw przez ok. 0,5 km przez las do rozwidlenia dróg. Znajdziemy tu drogowskazy ścieżki historyczno-przyrodniczej, która w formie pętli przeprowadzi nas przez tereny dawnej wsi Krywe.
Wybieramy prawą drogę, która przez otwarty teren łąk prowadzi pod szczytem o nazwie Ryli (622 m), skąd podziwiać możemy piękne bieszczadzkie panoramy. Zobaczymy stąd m.in. Magurę Krywicką (968 m), inaczej Stoły, a za nią wyłaniający się szczyt Smereka (1222 m) oraz piękny widok wzdłuż doliny Sanu ograniczony z prawej strony grzbietem Otrytu.

Polna droga sprowadza nas w dół, do miejsca, gdzie dawniej znajdowały się zabudowania wsi Krywe. Obecnie jest tu prywatne gospodarstwo agroturystyczne, poniżej niego ścieżka przyrodniczo-historyczna skręca w lewo przez wysokie trawy i zarośla w kierunku ruin dworu, natomiast polna droga kieruje się prosto w dół do brzegów Sanu, gdzie dawniej znajdował się most. Przez kładkę przechodzimy na drugą stronę potoku i w zaroślach stajemy przed tablicą informacyjną z historią wsi „Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy wieś Krywe – dwór”.

W gęstych zaroślach prawie wszędzie możemy odnaleźć fragmenty kamiennych murów i pozostałości po istniejących dawniej zabudowaniach. Zanim udamy się do ruin cerkwi możemy z tego miejsca podejść ścieżką w kierunku północnym – ok. 100 m do brzegu Sanu, skąd zobaczymy bardzo malowniczy bieg rzeki.

Wracamy na ścieżkę historyczno-przyrodniczą i poprzez gęste zarośla i fragmenty pozostałości zabudowań wchodzimy na wzniesienie o nazwie Diłok (505 m), gdzie znajduje się stary cmentarz i ruiny cerkwi pw. Św. Paraskewi. W dole pod wzgórzem (w kierunku zachodnim) są mokradła i płynie potok “spod Stołów”.
Miejsce to jest wyjątkowo urokliwe, a fragment dzwonnicy często jest symbolem dawnej wsi bieszczadzkiej.

Cerkiew w Krywem

Stojąca na wzgórzu Diłok cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraskewy jest prawdopodobnie trzecią z kolei świątynią w tym miejscu – wzmianka o pierwszej cerkwi pochodzi z 1589 r., następna – pw. św. Mikołaja jest wzmiankowana w roku 1756. Obecna budowla powstała w 1842 roku.
Po wysiedleniu mieszkańców w 1947 r. cerkiew w Krywem popadła w ruinę. Obecnie zachowana jest fasada zachodnia oraz pozostałe ściany, budynek nie ma dachu. W 2012 r. Gmina Lutowiska przeprowadziła prace remontowe, zabezpieczono też ruiny przed działaniem czynników atmosferycznych.
Po stronie południowej cerkwi znajdują się ruiny murowanej dzwonnicy parawanowej z drugiej połowy XIX w. (brak dzwonów oraz dachu).
W zbiorach Muzeum Historycznego w Sanoku znajdują się dwie ikony z Krywego: Zaśnięcie Marii (XVII/XVIII w.) i św. Jerzy (XVIII w.).

W 1995 r. zespół cerkiewny – cerkiew, dzwonnica i cmentarz – wpisano do rejestru zabytków.

Wokół cerkwi znajduje się cmentarz parafialny, wśród zdewastowanych nagrobków, z nieczytelnymi napisami znaleźć można między innymi nagrobki właścicieli majątku – Julii i Mikołaja Pisarczyków. Tutaj też znajduje się grób Antoniny Majsterek, która zginęła w wypadku w 2015 r.

8 lipca 2017 roku odbyła się w Krywem uroczystość ustawienia i poświęcenia Krzyża Pamięci mieszkańców wsi. W uroczystości wzięli udział potomkowie byłych mieszkańców wsi.

Wieś Krywe była lokowana na prawie wołoskim w pierwszej połowie XVI wieku, pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1526 r. Wśród właścicieli wymienia się m.in. Piotra Kmitę, Andrzeja Boguskiego, rodzinę Łążyńskich, Aleksandra Cholewę Ubysz i Stanisława Kopczyńskiego. Podobnie jak inne bieszczadzkie wsie, Krywe tętniło kiedyś życiem – stał tu murowany dwór z budynkami gospodarczymi, parkiem i stawem, szkoła parafialna, działał tartak parowy, we wsi była oczywiście cerkiew. W 1931 w wieś zamieszkiwało około 600 mieszkańców! (597 osób w 82 domostwach).

Wszystko zmieniła II wojna światowa. We wrześniu 1939 r. przez wieś poprowadzono granicę niemiecko-radziecką. W 1945 r. oddziały UPA spaliły zabudowania dworskie oraz tartak. W 1947 r. w ramach akcji „Wisła” mieszkańcy zostali wysiedleni, a wszystkie zabudowania spalono, opuszczona cerkiew popadła w ruinę.
Od lat 60. na terenie Krywego prowadzono letni wypas bydła. Od 1971 roku jedynymi mieszkańcami byli państwo Majsterek, którzy prowadzili gospodarstwo agroturystyczne “U Tośki”. W sierpniu 2011 wzięli ślub w ruinach cerkwi pw. św. Paraskewy. We wrześniu 2015 r. Antonia zginęła w wypadku; została pochowana na cmentarzu w Krywem. Od tego czasu w Krywem mieszka tylko 1 osoba – Stanisław Majsterek.
W latach 1977–2005 nosiła nazwę Krzywe.

Ze wzgórza wracamy idąc na wprost ścieżką przyrodniczo-historyczną przez łąki w górę do rozwidlenia dróg pod górą Ryli, a stąd przez las do parkingu przy drodze.
Całość trasy przez Krywe to ok. 8 km, 2 godziny samego marszu i 200 m przewyższenia.

Z parkingu wracamy do skrzyżowania dróg przy potoku Hulski, stąd najlepiej pieszo podejść ok. 400 m w górę by zobaczyć wodospad na Hulskim – jest to niewielka, ale ładna kaskada. Wodospad znajduje się tuż przy drodze, tzw. stokówce, biegnącej od drogi Zatwarnica. Wodospad najlepiej oglądać na wiosnę, kiedy jest większy poziom wód, wtedy kaskada jest bardziej efektowna.
Z wodospadu wracamy do skrzyżowania i dalej do Zatwarnicy. Dodatkowo w Zatwarnicy warto zobaczyć Chatę Bojkowską, można też podejść do kolejnego wodospadu – Hylaty.

 

Będąc w Zatwarnicy warto zobaczyć:

• “Chatę Bojkowską“,
• “Wodospad Szepit na potoku Hylaty”

Więcej informacji i pomysłów na ciekawe miejsca w Bieszczadach warte zobaczenia: Bieszczadzkie atrakcje